پس از بازگشایی حوزه قم و رونق آن به دست مرحوم آیت الله مؤسس، حاج شیخ عبدالکریم حائری نیز گرچه مرکز معیّنی برای تربیت علوم دینیه خواهران، در نظر گرفته نشد اما این سلسله جلیله همچنان ستارگانی را در سپهر جامعه علمی اسلام و تشیع، برافروخت.

اندک اندک مؤسساتی برای تمرکز آموزش خواهران طلبه در قم، راه اندازی شدند: مکتب توحید، مکتب علی (علیه‌اسلام)، مکتب هجرت، مکتب فاطمه الزهرا (سلام‌الله‌علیها)، مکتب زینب (سلام‌الله‌علیها) و مکتب زهرا (سلام‌الله‌علیها). تا آن که مهم‌ترین رویداد قرن به رهبری حضرت روح الله الموسوی الخمینی در ایران و قم رقم خورد و نهضت اسلامی آغاز گردید.

حضرت امام در باره مشارکت بانوان در نهضت عظیم اسلامی فرمودند: «نقش زن‌ها در جامعه، در چند نهضت که در ایران واقع شد، نهضت تنباکو، نهضت مشروطه، قضیه‌ پانزده خرداد، نقش زن‌ها بالاتر از مردها اگر نبود، کم‌تر نبود. آنان در میدان‌ها حاضر شدند و به واسطه‌ حضور آن‌ها در میدان‌ها، مردها اگر قوت‌شان کم بود، زیاد شد، و اگر قوى بودند دو چندان شد. و آنچه که خود شما شاهد بودید در این نهضت اسلامى و انقلاب اسلامى حاضر است، در این انقلاب اسلامى نقش شما بانوان از نقش مردها بالاتر بود. [1] «در نهضتى که مسلمین کردند، ملت ما کردند، همه‏ تان ملاحظه کردید که زن‌ها پیش‌قدم بودند. بلکه فعالیت زن‌ها در این باب ارزش‌اش بیش‌تر از فعالیت مردها بود؛ براى این‌که همین خواهرها که ریختند در خیابان‌ها و در مقابل توپ و تانک تظاهر کردند و مشت گره کردند، این‌ها مردها را، قدرت‌شان را دو چندان کرد. وقتى مردها ببینند که خانم‌ها آمدند در مقابل توپ و تانک، آن‌ها بیش‌تر اقدام مى‏ کنند. و ما دیدیم که این خواهرها در این نهضت یک سهم بسیار بزرگ داشتند.[2]

«شما خواهران‏ در این نهضت سهم به‌سزایى داشتید؛ و در همه جا کمک کردید و پیشوا بودید نسبت به مردها؛ و موجب قدرت شدید نسبت به آن‌ها. از این جهت هم تشکر مى‏ کنم.[3]

پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی، بنا شد در قم مرکز مستقلی برای پرورش طلاب خواهر، به نام جامعه‌الزهرا علیهاالسلام ء، تأسیس گردد. ساختمان این بنا ابتدا در انتهای بلوار محمد امین (ص) قم واقع شده بود.

در 31 مرداد 1363 حضرت امام خمینی، برای تقویت و تسریع در امر تأسیس و گشایش این مرکز معظم حوزوی، حکمی صادر کردند که نکات مهمی از نگاه ایشان در متن آن نهفته است:

«از آنجا که علوم مطلقاً، خصوصاً علوم اسلامی، اختصاص به قشری دون قشری‏‎ ‎‏ندارد، و بانوان محترم ایران در طول انقلاب ثابت نمودند که همدوش مردان می توانند‏‎ ‎‏حتی در فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی خدمت‌های ارزشمندی به اسلام و مسلمانان نمایند و‏‎ ‎‏در تربیت و تعلیم جامعه بزرگوار بانوان پیشتاز باشند، و اکنون بحمدالله تعالی مؤسسه ای‏‎ ‎‏در شهر مقدس قم، شهر علم و جهاد، برای تعلیم و تربیت بانوان محترم در دست‏‎ ‎‏ساختمان است و امید است با کوشش علمای اعلام و مدرسین حوزه علمیه قم ـ دامت‏‎ ‎‏برکاتهم ـ این مقصد اسلامی جامه عمل پوشد و در رشد فکری و شکوفا شدن دانش‏‎ ‎‏اسلامی بانوان قدم مؤثری باشد، لهذا حضرات حجج اسلام، آقایان: حاج شیخ علی‏‎ ‎‏مشکینی و موسوی اردبیلی و حاج شیخ احمد جنتی و حاج شیخ محمد فاضل و حاج‏‎ ‎‏شیخ محمد علی شرعی و شیخ محمدرضا توسلی و حاج شیخ حسن صانعی ـ دامت‏‎ ‎‏افاضاتهم ـ را به عنوان هیأت مؤسس این مکتب خواهران تعیین نمودم، تا برای تعیین‏‎ ‎‏هیأت مدیره و تنظیم اساسنامه و تعیین نام مکتب و سایر امور مؤسسه اقدامات مقتضی را‏‎ ‎‏بنمایند. امید است با تأیید خداوند متعال و دعای حضرت بقیة الله ـ ارواحنا لمقدمه‏‎ ‎‏الفداء ـ این مؤسسه بتواند خدمت ارزنده ای به جامعه بانوان مسلمان و انقلابی ایران‏‎ ‎‏بنماید».

در مدتی که این بنا در حال ساخت بود، مجموعه جامعه‌الزهرا علیهاالسلام در ساختمان‌های دیگری فعالیت خود را آغاز کرد. البته لازم بود وحدت رویه‌ای در مدیریت و اداره مکاتب گوناگون حوزه‌های خواهران، پدید آید. لذا باز حضرت امام در پاسخ به نامه‌ای به تاریخ 24 ذی الحجة الحرام 1404/29 شهریور 1363 مرقوم فرمودند: « قبل از اتمام جامعة الزهرا تمام مدارس‏‎ ‎‏بانوان در قم با برنامه واحد تحت نظر هیأت محترم مؤسسه جامعة الزهراء به کار خود‏‎ ‎‏ادامه دهند که مشکلاتی پیش نیاید و اختلاف سلیقه ها موجب تشتت و تفرقه نشود. و پس‏‎ ‎‏از اتمام، تمام بانوان محترم در آنجا به تحصیل خود ادامه می دهند. ان شاءالله تعالی موفق‏‎ ‎‏باشید در این خدمت به اسلام و کشور و بانوان محترم». ایشان همچنین پس از آغاز به کار هیئت مؤسس جامعه‌الزهرا علیهاالسلام در30 اردیبهشت 1364/29 شعبان 1405‏ خطاب به نخست وزیر، دستور دادند: «بنیاد مستضعفان کلیه مخارج جامعه‌الزهرای قم را تأمین‏‎ ‎‏نماید».

حجت الاسلام والمسلمین سیدمحمدرضا طباطبایی نخستین مدیر جامعه‌الزهرا علیهاالسلام به انتخاب هیئت مدیره جدید بود. تدوین برنامه درسی و سرفصل‌های متناسب با نیاز بانوان از مهمترین اقدامات این هیئت به شمار می‌رود که در سال ۱۳۷۰ به تایید رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله خامنه‌ای رسید. اکنون جامعه‌الزهرا علیهاالسلام در سطوح دو (کارشناسی)، سه (کارشناسی ارشد) و چهار (دکتری) به صورت حضوری، غیر حضوری و مجازی پذیرای خواهران علاقه‌مند به فراگیری علوم دینی است.

به دلیل عدم تناسب ساختمان قدیمی این مؤسسه با نیازهای جدید آموزشی و کمبود فضا با استقبال روزافزون بانوان برای تحصیل در حوزه، ساختمان جدید جامعه‌الزهرا علیهاالسلام در سالاریه بنا شد.

در سال ۱۳۸۰ رهبر معظم انقلاب اسلامی در حکمی ساختار مدیریت جامعه‌الزهرا علیهاالسلام ء را به هیات امنا تبدیل کردند. در حکم معظم‌له نکات جالب توجهی وجود دارد: «مرکز علوم‌ اسلامی‌ جامعه الزهرا (س‌) که‌ به‌ تدبیر و همت‌ امام‌ راحل‌ (ره) در حوزه‌‌ علمیه‌ قم‌ تأسیس‌ گردید اکنون‌ بحمدالله‌ برکات‌ و آثار خود را آشکار ساخته‌ است‌، جمع‌ کثیری‌ از بانوان‌ از سراسر کشور و از دیگر کشورها در این‌ مرکز عالی‌ علمی‌ و تحقیقی‌ پرورش‌ یافته‌ و در اقطار اسلامی‌ منتشر گشته‌اند، لازم‌ است‌ از زحمات‌ حضرات‌ اعضای‌ معظم‌ هیأت‌ مؤسس‌ جامعه‌الزهرا علیهاالسلام ء و دیگر دست‌اندرکاران‌ صمیمانه‌ تشکر نمایم‌ و پیرو تصمیم‌ هیأت‌ محترم‌ مؤسس‌ بر احاله‌ امور به‌ فضلای‌ تازه‌ نفس‌، موافقت‌ خود را با تصمیم‌ حضرات‌ اعلام‌ کرده‌، توفیقات‌ آقایان‌ معظم‌ را از خداوند متعال‌ مسئلت‌ می‌نمایم‌.

لازم‌ است‌ برای‌ ادامه‌ فعالیت‌ این‌ مرکز آموزشی‌ تحقیقی‌ بانوان‌ اموری‌ را متذکر گردم‌.

1ـ اعضاء فعلی‌ هیأت‌ مدیره‌ باضافه‌ مدیر حوزه‌ علمیه‌ قم‌ و دو نفر از علماء بانتخاب‌ شورای‌ عالی‌ مدیریت‌ حوزه‌ به‌ مدت‌ پنج‌ سال‌ به‌ عنوان‌ هیأت‌ امناء جامعه‌الزهرا علیهاالسلام ء منصوب‌ می‌گردند تا عهده‌دار کلیه‌ وظایف‌ هیأت‌ موسس‌ و هیأت‌ مدیره‌ باشند.

2ـ جامعه الزهرا به عنوان‌ یک‌ مرکز معتبر و مستقل‌ به‌ فعالیت‌ ادامه‌ داده‌ و مدرک‌ رسمی‌ از جانب‌ حوزه‌ علمیه‌ به‌ فارغ‌التحصیلان‌ خود اعطاء نماید که‌ لازم‌ است‌ حضرات‌ محترم‌ شورای‌ عالی‌ مدیریت‌ حوزه‌ اقدام‌ مناسب‌ را در این‌ جهت‌ بنمایند.

3ـ با توجه‌ به‌ تجربه‌ طولانی‌ و موفق‌ جامعةالزهراء، در رابطه‌ با حوزه‌های‌ خواهران‌ در شهرستان‌ها بگونه‌ای‌ عمل‌ شود که‌ تحصیلات‌ علوم‌ دینی‌ بانوان‌ با برنامه‌های‌ جامعه‌الزهرا علیهاالسلام، هماهنگ‌ باشد و بانوان‌ محترمه‌ در سراسر کشور از یک‌ نظام‌ جامع‌ و یکنواخت‌ برخوردار باشند.

امید است‌ کلیه‌ دست‌اندرکاران‌ مربوط با کمال‌ همفکری‌ و همکاری‌ و به‌ کارگیری‌ نوآوری‌ در قالب‌ و محتوای‌ برنامه‌ها به‌ اعتلای‌ سطح‌ معارف‌ و فرهنگ‌ دینی‌ بانوان‌ همت‌ گمارند تا در آینده‌ شاهد شمار فراوان‌ زنان‌ اندیشمند، اسلام‌ شناس‌، صاحبنظر، وارسته‌ و الگو برای‌ زنان‌ مسلمان‌ در داخل‌ کشور و سایر کشورها باشیم‌«.

در تیر۱۳۹۲ در پی تشكیل شورای سیاستگذاری حوزه‌های علمیه خواهران و استعفای حجت‌الاسلام والمسلمین طباطبایی از مدیریت جامعه‌الزهرا علیهاالسلام هیأت امنای جدید از سوی رهبر انقلاب منصوب شدند و حجت‌الاسلام والمسلمین هاشمیان در فرودین ۱۳۹۳ از سوی هیات امنا مدیریت جامعه‌الزهرا علیهاالسلام را بر عهده گرفت. در دی ۱۳۹۵ هیات امنا با استعفای حجت الاسلام والمسلمین هاشمیان موافقت کرد و حجت الاسلام والمسلمین سید محمود مدنی را به سمت مدیریت جامعه‌الزهرا علیهاالسلام منصوب کرد. گفتنی است انتخاب و گزینش مدیر این مرکز معظم علمی با تنفیذ مقام معظم رهبری صورت می‌پذیرد.

جامعه‌الزهرا علیهاالسلام اکنون بمثابه بزرگترین حوزه علمیه خواهران در جهان تشیع پذیرای خواهران علاقه‌مند به تحصیل علوم دینی در سطح 2 تا 4 آموزشی است. طلاب مقطع سطح دو ۱6۰ واحد درسی عمومی و 30 واحد گرایشی را پشت سر می‌گذارند و با توجه به علاقه خود به یکی از مباحث علمی، در مقطع سطح سه وارد یکی از مراکز تخصصی قرآن و حدیث، فقه و اصول، حکمت اسلامی، اخلاق و تربیت اسلامی، ادبیات عرب، تاریخ، تبلیغ یا مطالعات زنان می‌شوند و پس از موفقیت در گذراندن 102 واحد علمی می‌توانند در مقطع سطح چهار به تحصیلات خود در یکی از این رشته‌ها ادامه دهند.

این مؤسسه علمی آموزشی دارای محیط‌های مختلف آموزشی و پژوهشی، مهدکودک، مجتمع آموزشی هدی شامل دبستان تا دبیرستان، دانشکده هدی با رشته‌های علوم قرآن و حدیث، فلسفه، حقوق، شیعه شناسی و روان‌شناسی و مجتمع ورزشی شهیده فهیمه سیاری با رشته‌های مختلف ورزشی ویژه بانوان است.

همان‌گونه که پیدا است، جامعه‌الزهرا علیهاالسلام، تنها متکفل تربیت طلاب خواهر از سطح 2 تا 4 در شهر مقدس قم است. همچنان که در سال 1375و پس از سفر مقام معظم رهبری به شهر مقدس قم و ارائه رهنمودهای سازنده به مسئولان حوزه برای ساماندهی و توسعه همه جانبه حوزه‌های علمیه، شورای عالی حوزه علمیه قم طی مصوبه‌ای «مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران» را به منظور ساماندهی وحمایت و پشتیبانی از مدارس علمیه خواهران کشور تأسیس کرد.

اکنون با مرور احکام امامین انقلاب، می‌توان این نکته‌های کلیدی را دریافت:

1- دانش به قشر خاصی از جامعه، اختصاص ندارد و زن و مرد در این زمینه، برابر هستند.

2- بانوان ثابت کرده‌اند که دوشادوش مردان می‌توانند در فعالیت‌های اجتماعی، سیاسی، خدمات ارزشمندی به اسلام و مسلمانان داشته باشند.

3- شهر مقدس قم، شهر علم و جهاد با کوشش علمای اعلام و مدرسین حوزه علمیه قم، زمینه‌ساز مقصد اسلامی تعلیم و تربیت و رشد فکری و شکوفا شدن دانش‏‎ ‎‏اسلامی بانوان محترم است.

4- تمام مدارس‏‎ ‎‏بانوان در قم با برنامه واحد تحت نظر هیأت محترم مؤسسه جامعه‌الزهرا علیهاالسلام به کار خود‏‎ ‎‏ادامه دهند که مشکلاتی پیش نیاید و اختلاف سلیقه‌ها موجب تشتت و تفرقه نشود.

5- جمع‌ کثیری‌ از بانوان‌ کشور و دیگر کشورها در این‌ مرکز عالی‌ علمی‌ و تحقیقی‌ پرورش‌ یافته‌ و در اقطار اسلامی‌ منتشر گشته‌اند.

6- جامعةالزهراء باید بعنوان‌ یک‌ مرکز معتبر و مستقل‌ به‌ فعالیت‌ ادامه‌ داده‌ و مدرک‌ رسمی‌ از جانب‌ حوزه‌ علمیه‌ به‌ فارغ‌التحصیلان‌ خود اعطاء نماید.

7- تحصیلات‌ علوم‌ دینی‌ بانوان‌ باید با برنامه‌های‌ جامعه‌الزهرا علیهاالسلام ء، هماهنگ‌ باشد و بانوان‌ محترمه‌ در سراسر کشور از یک‌ نظام‌ جامع‌ و یکنواخت‌ برخوردار باشند.

8- امید است با همفکری‌ و همکاری‌ و نوآوری‌ در قالب‌ و محتوای‌ برنامه‌ها در جهت اعتلای‌ سطح‌ معارف‌ و فرهنگ‌ دینی‌ بانوان‌، در آینده‌ شاهد شمار فراوان‌ زنان‌ اندیشمند، اسلام‌ شناس‌، صاحبنظر، وارسته‌ و الگو برای‌ زنان‌ مسلمان‌ در داخل‌ کشور و سایر کشورها باشیم‌.

اکنون فرصت خوبی است که با نگاه عالمانه به نیازهای روز و امکانات موجود، طرحی نو درانداخته شود که هم دو سطح علمی در قم و استان‌ها و نیز طلاب خواهر غیر ایرانی در یک برنامه جامع، به تحصیل و تبلیغ و پژوهش، مشغول شوند.

این برنامه جامع لازم است پس از تدوین به استحضار مراجع معظم تقلید و تنفیذ مقام معظم رهبری نیز برسد. /924/ج

والسلام

[1] . صحیفه امام ، ج‏18، ص403

[2] . صحیفه امام، ج‏10، ص184

[3] . صحیفه امام، ج‏10، ص267