به گزارش روابط عمومی و بین‌الملل، روز مباهله یکی از وقایع مهم صدر اسلام است که در روز 24 ذی الحجه به وقوع پیوست و روزی است که حقانیت پیامبر گرامی اسلام صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم و اهل بیت علیهم‌السلام را نشان می دهد.
به همین مناسبت، سرکار خانم زهرا یوسفیان استاد رشته تاریخ جامعه‌الزهرا علیهاالسلام در مقاله ای به این موضوع پرداخته است که در ادامه می خوانید:
رخداد مباهله یکی از حوادث مهم در تاریخ اسلام است که در عصر نبوی اتفاق افتاده و قرآن نیز در سوره آل‌عمران به این مسئله مهم اشاره کرده و نکاتی را درباره آن یادآور شده است. این رویداد تاریخی را میتوان از جهتی با یک نگاه برون مذهبی و چگونگی گفتمان با پیروان دیگر ادیان بررسی و از سوی دیگر با یک نگاه درون مذهبی آن را دنبال کرد که آن مساله افضلیت و اثبات جایگاه اهل‌بیت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله در این واقعه است، از این رو مورخان، مفسران و دانشمندان کلامی شیعه هرکدام به‌نوعی از دیدگاه خود به آن پرداختهاند.
معنی لغوی و اصطلاحی مباهله
معنای لغوی: مباهله بر وزن "مُفاعِلَة" و از ریشه "بهل" است و معانی مختلفی برای آن بیان‌شده که به دو مورد آن اشاره میشود:
الف)رها نمودن و به خود وا‌گذاشتن
ب)دعایى که همراه با تضرع و اصرار باشد
معناى اصطلاحى: زمانى که دو یا چند نفر، بر سر مسئله‌اى اختلاف‌نظر داشته باشند و هیچ‌کدام حاضر نباشند نظریه طرف مقابل را بپذیرند، در یکجا جمع مى‌شوند و به درگاه خداوند تضرع مى‌کنند و از خدا مى‌خواهند که آن‌کس را که بر باطل است رسوا نموده و مورد لعن و مجازات خویش قرار دهد. (ابن سلام، ۱۳۸۴ق، ج۴ص۲۳۰؛ ابن منظور، ۱۴۰۵ق، ج۱۱ص۷۲؛الجوهری، ۱۹۵۶م، ج۶ص۲۱۹۶)
پس موضوع مباهله، مخصوص اختلافات دینی و طبیعی است که طرفین مباهله، باید معتقد به پروردگار باشند تا بتوانند اقدام به چنین کاری نمایند، چون فردی که خداپرست نیست، نمی‌تواند از خداوند درخواستی داشته باشد.
اصل جریان مباهله در کتب تاریخی
جریان مباهله در منابع اولیه تاریخی کم‌وبیش چنین نقل‌شده است: پیامبر گرامى صلی‌الله‌علیه‌وآله به‌موازات مکاتبه با سران دولِ جهان و مراکز مذهبى، نامه‌ای نیز براى اسقف نجران «ابوحارثه» فرستاد و اهالى آن منطقه را به اسلام دعوت کرد. متن این نامه بدین شرح است: «به نام خداى ابراهیم و اسحاق و یعقوب. این نامه‌ای است از محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله پیامبر و فرستاده خدا به اسقف نجران. خداى ابراهیم و اسحاق و یعقوب را حمد و ستایش و شما را از پرستش و عبادت بندگان به پرستش خدا دعوت می‌کنم؛ شما را دعوت می‌کنم که از ولایت بندگان خدا خارج شوید و تحت ولایت خداوند درآیید و اگر این دعوت را نمی‌پذیرید، باید به حکومت اسلامى جزیه بپردازید، وگرنه با شما اعلام جنگ می‌کنم. والسلام.»
فرستادگان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله وارد نجران شده و نامه را به اسقف نجران دادند. با مشورت اسقفان و بزرگان قرار شد گروهى از صاحب‌نظران را براى بررسى اوضاع واحوال به مدینه بفرستند. تعدادی از نخبگان انتخاب شدند که در رأس آنان ۳ تن از رهبران مذهبى نیز قرار داشتند. هیئت نمایندگى مسیحیان با لباس‌های فاخر و زیورآلات بر پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله که در مسجدی در مدینه بود وارد شدند. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله حاضر به سخن گفتن با آن‌ها نشد. روز بعد با پوشیدن لباس ساده به دیدار رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله رفتند و با او به گفتگو پرداختند. مسیحیان قبل از آنکه وارد مذاکره رسمى با پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله شوند، اظهار داشتند چون هنگام نماز است، اجازه دهید نمازمان را بخوانیم. حضرت به آن‌ها اجازه داد و آن‌ها به‌طرف قبله خودشان (مشرق) نماز خواندند. پس از اقامه نماز، مذاکرات آغاز شد و حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌وآله براى بار دیگر آن‌ها را به اسلام دعوت کرد آنان اظهار داشتند که ما قبل از تو مسلمان شده‌ایم. حضرت فرمود: دروغ میگویید، چون شما صلیب را عبادت مىکنید و گوشت خوک مىخورید و عیسى علیه‌السلام را فرزند خدا مىدانید و این امور با اسلام و اعتقاد به خداوند یگانه سازگار نیست. همچنین سخنانی در ارتباط با حضرت مسیح علیه‌السلام مطرح شد که با نزول آیات ۳۴ تا ۶۰ سوره آل عمران به آنان پاسخ داده شد لکن با عدم قبول آنان مواجه شد. نتیجه جلسه این شد که براى فرداى آن روز با پیامبر اسلام (ص) قرار مباهله بگذارند و خداوند پیامبرش را در این امر مورد خطاب قرار داده و از او خواست با آنان به مباهله برخیزد.(آل‌عمران/۶۱)
گزارشگران تاریخی تا این مرحله را کم‌وبیش در کتب خود آورده‌اند (ابن هشام، بی‌تا، ج۱ص۵۷۳؛ ابن سعد، ۱۴۱۰ق، ج۱ص۲۶۸؛ بلاذری، ۱۹۸۸م، ص۷۱؛ یعقوبی، بی تا، ج۲ص۸۲؛ بیهقی،۱۴۰۵ق، ج۵ص۳۸۸؛ ابن کثیر، ۱۴۰۷ق، ج۵ص۵۴،....) و برخی مورخین به چگونگی برخورد و رفتار رسول خدا(ص) برای اجرای مباهله و همراهی على بن ابی‌طالب (علیه‌السلام)، فاطمه علیهاالسلام و حسن و حسين (علیهماالسلام) اشاره کرده وعدم انجام مباهله را از سوی هیئت نجرانی به خاطر همراهی این عزیزان میدانند. به عنوان مثال در یکی از منابع آمده است: «یکی از رهبران گفت: به خدایى که جان من در قبضه قدرت اوست، من جمعى را می‌بینم که اگر از ایزد تعالى بخواهند کوهى از زمین کنده شود، مستجاب خواهد شد. با او مباهله نکنید که با خاصان و عزیزان خود آمده است، چون وثوق و اطمینان به پروردگار خود دارد؛ اگر با او مباهله کنید، بلا نازل میشود و یک مسیحى را بر روى زمین باقى نمی‌گذارد؛ با او مصالحه کنید». پیامبر بزرگوار اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله پیشنهاد آن‌ها را پذیرفت و از انجام مباهله منصرف شد و قرارداد صلحى بین پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله و مسیحیان نجران بسته شد. ( ابن سعد، همان، ج۵ص۶۳؛ ابن کثیر، همان، ج۵ص۵۴؛ مقریزی، ۱۴۲۰ق،ج۲ص۹۵،...)
زمان وقوع رویداد مباهله
برخی وقوع این رویداد تاریخی را سال سوم هجری و علت آن را نزول سوره آل‌عمران در این سال میدانند، چرا که آیات ۱۲۰ تا ۱۸۰ راجع به جنگ احد است و برخی وقوع آن را در سال نهم هجری «عام‌الوفود» گزارش کردهاند. به نظر میرسد این خبر به صواب نزدیک‌تر باشد چرا که بعد از جریان صلح حدیبیه و فتح مکه، قدرت اسلام فراگیر شد و پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله از موضع قدرت به سران دیگر مناطق ازجمله مسیحیان نجران نامه نوشت و آنان را دعوت به اسلام یا پرداخت جزیه کرد که نتیجه عدم پذیرش این دو آغاز جنگ یود. این‌گونه دعوتها حکایت از آن دارد که خود پیامبر(ص) دارای حکومتی قدرتمند و از پشتیبانی و همراهی مردم برخوردار و دارای سرزمینی محکم و استوار بوده است، در غیر این صورت مسیحیان نجران که اعرابي ثروتمند و متعصب بودند و نجران یک پایگاه قدرتمند مسیحیت به شمار می‌آمد حتی حاضر به مذاکره با پیامبر (ص) نمی شدند.
مناظره و گفتگو اولین قدم دین اسلام در برخورد با اندیشه‌های مقابل است
همچنین ماجرای مباهله نشان می‌دهد كه دین اسلام در برخورد با قدرت‌های مخالف خود، در گام نخست، تلاش دارد با بهره‌گیری از گفتگو و مناظره و استفاده از دليل و برهان، آن‌ها را به‌حق دعوت نمايد و در گام دوم، اگر معتقد به خدا بودند، آن‌ها را به مباهله و داورى خداوند متعال فرامی‌خواند، و اگر مباهله را هم نپذیرفتند، درصورتی‌که شرايط اسلام را قبول کنند، پیمان‌نامه سياسى امضا می کند.
برخورد کریمانه رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله در مورد بجا آوردن نماز هیئت نجرانی در مسجد مسلمانان و درخواست پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله که کسی متعرض به‌جا آوردن عبادات آنان نشود، حکایت از رفتار دینی- اجتماعی رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله و احترام او نسبت به هیئتها و نمایندگان آنان به‌خصوص پیروان دیگر ادیان بود. بی‌اعتنایی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله در ابتدای ورود آنان به خاطر پوشش نادرست و شاید با اهداف خاص به آنان فهماند که به فکر فریب مسلمانان نباشند.
واقعه مباهله، از جهات مختلف دیگر نیز حائز اهمیت و قابل تأمّل و بررسى است. مهمترین نكاتى كه در اين رويداد ملاحظه میشود، عبارت است از: اثبات حقانیت اسلام در برابر مسيحيت، درستی و صداقت پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله در امر رسالت خود، طرفدارى اسلام از منطق و صلح و بهره‌گیری از گفتگو و مناظره و استفاده از دليل و برهان (البته از موضع قدرت) و شروع گفتمان از مشترکات و آموزههای توحیدی و اثبات برترى و حقانیت اهل‌بیت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله.
مباهله و لزوم حضور اهل‌بیت پیامبر علیهم‌السلام
رویداد مباهله به‌گونه‌ای خاطرنشان ساخت که قوام دین اسلام با حضور اهل‌بیت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله درصحنه‌های اجتماعی است وگرنه پیامبر می‌توانست شخصاً نفرین کند و اهل‌بیتش را با خودش نیاورد. بر هم زدن آداب و رسوم جاهلی و زدن مهر بطلان بر فرهنگ غلط آن زمان در این رخداد با نشان دادن عملی اینکه فرزندان دخترى همچون فرزندان پسرى، فرزند خود انسان است، بنابراین امام حسن و امام حسین علیهماالسلام فرزندان پیامبرند. و مهمترین نکته اینکه قرآن علاوه بر کتاب الهی و وحیانی بودن، میتواند به‌عنوان یک منبع اصیل کهن تاریخی مورد استفاده مسلمانان قرار گیرد و حوادث تاریخی اسلام و زندگی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله از منظر قرآن بررسی شود. به‌گونه‌ای که مدیریت خداوند و حمایت از پیامبرش در جای‌جای مدت رسالتش بخصوص در حوادث خاص همچون مباهله نظاره‌گر شد.
منابع:
1- ابن کثیر، ابوالفداء اسماعیلبنعمربنکثیرالدمشقی، البدایه و النهایه، بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۷ق.
2- ابن سعد، محمدبن سعدبنمنیع الهاشمی، طبقات الکبری، تحقیق: محمدعبدالقادرعطا، بیروت: دارالکتب العلمیه،۱۴۱۰ق.
3- ابن هشام، عبدالملک بنهشام الحمیری المعافری، السیره النبویه، تحقیق: مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: دارالمعرفه، بی تا.
4- ابن منظور، لسان العرب، قم: نشر ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
5- ابن سلام، غریبالحدیث، تحقیق: محمدبنعبدالمعیدخان، بیروت: دارالکتاب العربی، ۱۳۸۴ق.
6- بلاذری، احمدبنیحیی، فتوح البلدان، بیروت: دارصادر، ۱۹۸۸م.
7- البیهقی، ابوبکراحمدبن الحسین، دلائل النبوه و معرفه احوال صاحب الشریعه، تحقیق: عبدالمعطی قلعجی، بیروت: دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق.
8- الجوهری، الصحاح، تحقیق:احمدعبدالغفورالعطار، بیروت: دارالعلم للمعلابین،۱۴۰۷ق.
9- مقریزی، تقی الدین احمدبن علی، امتاع الاسماع بما للنبی علی الاحوال و الاموال و الحفده و المتاع، تحقیق: محمدعبدالحمیدالنمیسی، بیروت: دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
10- یعقوبی، احمدبنابییعقوب ابن واضحیعقوبی، بیروت: دار صادر، بی تا.
نظرات