چكیده

اسلام به دلیل اهمّیّت مراقبت از کانون خانواده، اصول و راهکارهای مختلفی برای صیانت از خانواده به‌کار گرفته است. یکی از این راهکارها، قاعده فقهی «حریم حمی» یا «مراقبت از حریم احکام الهی» است؛ قاعده‌ای که تأسیس و استفاده از آن، به منظور مراقبت از حریم احکام الهی، جهت حفاظت هرچه بیشتر از نقطه کانونی حکم است. براساس این قاعده، تمام محیط خانواده رصد می‌شود؛ تا با مراقبت از آن، نقطه کانونی خانواده از آسیب‌ها در امان باشد. بر این اساس، به کمک قاعده فقهی «حریم حمی» می‌توان حرمت قطعی را در مواردی که نزد شارع از حسّاسیت خاصّی برخوردارند، در جهت انگیزه ی حفاظت بیشتر از متعلَّق حکم، به محیط اطراف آن تعمیم داد. از آن جا که یکی از مصادیق این قاعده ی فقهی، حریم خانواده است، پژوهش حاضر به روش توصیفی-تحلیلی درصدد پاسخ به این پرسش است که مراقبت از کانون خانواده براساس قاعده ی حمی چگونه است؟ این پژوهش با تبیین مفهوم حریم حمی، از مجموع نصوص معتبر شرعی؛ مانند آیات و روایات و سیره عقلائیّه، مکلّف را ملزم به رعایت حریم در محیط پیرامون خواهد نمود؛ چراکه در صورت عدم توسعه حکم ممنوعیّت حمی به محیط پیرامونی آن، مکلّف با نزدیک شدن به آن حمی، به گونه‌ای طبیعی به حمی (نقطه کانونی حرام) وارد شده و مرتکب آن خواهد شد. از این قاعده می‌توان در حفظ و تحکیم خانواده و پیشگیری از آسیب‌های خانوادگی نیز استفاده کرد؛ زیرا نظام خانواده یک حمای پر اهمیت و مورد توجّه ویژه شارع مقدّس است. یافته‌های حاصل از پژوهش بیانگر این است که اعضای خانواده، باید حریم‌هایی را میان خود و فرزندان و بیگانگان تعریف کنند و قانون‌گذار نیز سیاست‌هایی را در حول آن وضع ‌کند تا از خدشه به حمای خانواده جلوگیری شود. شارع با تعبیه لایه‌های حفاظتی تلاش می‌کند این کانون مقدّس را محافظت نماید. بنابراین برای حفاظت از کانون خانواده، حریم‌هایی در بیرون از خانواده را باید رعایت نمود؛ رعایت مرزهایی که سبب تحکیم روابط خانوادگی است و عدم رعابت آن‌ها به تزلزل و احیاناً فروپاشی منجر خواهد شد. بر این اساس، با بررسی آیات و روایات در دو بخش؛ برون از محیط خانواده و درون محیط خانواده، مرزهای حفاظتی از کانون خانواده برای مراقبت هرچه بیشتر از کانون خانواده قابل استخراج است. بدین جهت پذیرش این قاعده می‌تواند نقطه عطفی درتحکیم خانواده و وسیله‌ای برای جلوگیری از فروپاشی خانواده باشد.

واژگان کلیدی: قاعده فقهی، حریم حمی، تحکیم خانواده، مراقبت درون خانوادگی، مراقبت برون-خانوادگی، آسیب شناسی خانواده.

 مقدمه

درنگاه اسلام، خانواده محبوب ‌ترین نهاد بشرى نزد خداوند متعال است که هدف از تشکیل آن، تأمین نیازهای عاطفی و معنوی انسان از جمله دست یابی به سکون و آرامش است.  هم چنین خانواده به‌عنوان کانون تربیت معرفی شده است که صلاح و فساد آن، موجب سعادت و یا شقاوت جامعه‌ی انسانی خواهد بود.  ارزش و اهمیت تشکیل خانواده، تأمین سلامت روانی، آرامش و سکون، عشق و محبت، و انس و الفت میان زوجین و نیز والدین و فرزندان است. خداوند متعال در آیه‌: «وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا»  بر نقش و اهمیت خانواده در تشکیل جامعه‌ی نمونه‌ی انسانی اشاره نموده و پیوندهای سالم خانوادگی را دعای انسان‌های پرهیزکار معرفی کرده است. در این راستا اهمیت تشکیل خانواده و اصول مربوط به آن - که از نعمت‌های الهی است- در آیات متعدّدی متبلور  است.

از آن جا که استحکام یا تزلزل و انحلال این نهاد ارزشمند، بر سعادت یا شقاوت افراد و جامعه نقش بسزایی دارد، تمرکز دشمنان اسلام و انقلاب، بر آسیب زدن به نهاد خانواده است و با انواع شبهه افکنی‌ها و طرح مسائل مختلف؛ مانند تبلیغ تجرّدگرایی، سولوگامی(ازدواج با خود)، ازدواج سفید، ازدواج اینترنتی، هم-باشی، و... تلاش می‌کنند که وظایف و مرزهای خانواده را تغییر دهند تا به خواست خود یعنی فروپاشی کانون خانواده برسند. این در حالی است که قرآن کریم؛ این معجزه جاویدان، بر اصول و کارکردهای بی شمار خانواده توجه داشته و به جهت تأثیر این نهاد مقدس در رسیدن به اهداف عالیه انسانی برای تشکیل و پایداری آن برنامه‌های ویژه ای دارد و در زمینه ی کیفیت و کمیت تعامل اعضای خانواده با یکدیگر و با بیرون این کانون، دستورالعمل‌هایی ارائه کرده است. هم چنین روایات اهل بیت(ع) و فقه پویای شیعی نیز به این مسأله مهم پرداخته است.

قرآن کریم و سنت دارای توصیه‌های عاطفی، شناختی و رفتاری است که رشد، سعادت و کارآمدی خانواده را تأمین می‌کند، و تعالیم خانوادگی اسلام، ما را به حدود و مرزهای آن رهنمون می‌سازد.  در آیات متعدد قرآن کریم تعبیر «حدودالله»  یا مرزهای الهی آمده است که بخشی از آن‌ها مربوط به خانواده می‌باشد.  درحقیقت میان کارهایی که انسان انجام می‌دهد، یک سلسله مناطق ممنوعه وجود دارد که ورود در آن خطرناک است و خداوند از آن‌ها به حد و مرز تعبیر کرده است.  موضوع حد و مرز در احادیث تحت عنوان «حمایت از حمی» (نگه داشتن حریم منطقه ممنوعه) بیان شده است.  در واقع تمام حدود شرعی و اوامر و نواهی خانوادگی دارای کارکرد تعیین مرزهای خانواده برای حفظ و استحکام آن هستند؛ مانند مرزهای فیزیکی، مرزهای تعامل با نامحرم، مرزهای کلامی، مرزهای تعهدات خاص زناشویی، مزرهای بیرونی خانواده و...

با توجه به آن چه مطرح شد در اهمیت استحکام خانواده به عنوان اولین و مهم ترین بستر سعادت بشر و مواجهه ی علمی با تبلیغات معاندان اسلام برای فروپاشی خانواده، باید مرزهای خانواده دقیق بررسی شود؛ از آن حفاظت شود و راه‌های مقابله با کم رونقی و فروپاشی خانواده مورد توجه قرار گیرد. از این رو پژوهش حاضر درصدد استخراج و تبیین مرزهای خانواده با رویکرد قرآنی-روایی-فقهی است؛ تا با شناخت آن‌ها و رعایت آن حدود و مرزها، ثبات و طراوت و دوام خانواده که نقطه کانونی و مورد توجه ویژه اسلام است، تضمین شود. در این پژوهش، داده‌های علمی از منابع معتبر؛ مانند فرهنگ لغات، تفاسیر، منابع روایی، منابع فقهی- حقوقی، مقالات و سایت‌های معتبر در حوزه زن و خانواده، ﮔﺮدآوری و به پردازش داده‌ها به صورت توصیفی- تحلیلی پرداخته می‌شود.

نتیجه گیری نهایی

با سپاس بی کران به درگاه احدیّت به خاطر توفیق اتمام این پژوهش در خاتمه نتایج به دست آمده به شرح زیر بیان می‌شود.

خانواده در نگاه شریعت اسلامی و آموزه‌های وحیانی بسیار مهم دیده شده و به تشکیل آن سفارش و از گسست آن نکوهش شده است. اسلام برای مراقبت هر چه بیشتر از کانون مقدس خانواده، دستوراتی داده است؛ می‌توان بخشی از آن‌ها را در قالب قاعده مراقبت از حریم حمی تبیین کرد؛ بدین‌معنا که اسلام برای مراقبت از حمای خانواده به عنوان نقطه کانونی، محیط‌های پیرامونی متعددی تعریف کرده است که بخشی از آن‌ها مربوط به درون خانواده و بخشی مربوط به بیرون آن است. مرزهای درونی ناظر به تعاملات اعضای خانواده با یکدیگر، و مرزهای بیرونی ناظر به تعاملات اعضای خانواده با افراد جامعه است.

با هدف تبیین اهمیت حفظ و تحکیم نقطه کانونی خانواده ، حدودا 80 آیه و 70 روایت تفسیری درباره خانواده تجزیه و تحلیل شد که نشان دهنده یافته‌های مهم در این موضوع است: نخست این که مرزهای خانواده؛ اعمّ از مرزهای درونی و بیرونی در آیات قرآن کریم به‌روشنی تبیین شده است. دوم این که تمام وظایف اخلاق بین‌ فردی و حدود شرعی (واجب، حرام، مستحبّ و مکروه) ناظر به تعاملات درونی و بیرونی اعضا خانواده منجر به حفظ و تحکیم بیشتر خانواده می‌شود. سوم این که از راه‌های مراقبت از کانون مقدّس خانواده و جلوگیری آن از فروپاشی و یا دیگر آسیب‌ها، رعایت حریم‌های بیرونی و حریم‌های درونی اعضای خانواده است. چهارم این که، این حریم‌ها در لسان شریعت گاه به صورت امور الزامی؛ گاه ترجیحی؛ و گاه در شکل بیان آداب بیان شده است که رعایت آن‌ها به تحکیم روابط بین اعضای خانواده می‌انجامد.

قاعده فقهی «حریم حمی» از دل آیات و روایات استخراج شده، و یک قاعده اصطیادی است که ریشه در سیره عقلاء نیز دارد. ظهور آیات و روایاتی که با عدم قرب به موضوعی مطرح هستند، دلالت روشنی بر حریم گیری نسبت به حمی می‌کند. معناى قاعده «حریم حمی» این است که هر کاری که در نزدیکی محذورات شدید الهی واقع شوند، حکم همان محرمات را دارند، و باید از محیط پیرامونی آن جهت احتراز از افتادن در آن محرمات شدیده پرهیز نمود. این قاعده هرچند با برخی قواعد فقهی مانند: قاعده حرمت اعانت بر اثم و عدوان یا قاعده «الوقوف عند الشبهة خیر من الاقتحام فی الهلكة»، و قواعد اصولی مقدمه حرام نزد امامیه، و سدّ ذرایع نزد اهل سنّت مرتبط است، ولی تفاوت‌های روشنی با آن‌ها دارد. این قاعده جهت ترسیم سیاست‌های کلان فرهنگی و وضع قانون، در تمام حوزه‌ها مانند فرهنگ در حوزه اقتصاد، سیاست و... کاربرد دارد؛ به ویژه حوزه خانواده و مسأله تحکیم خانواده سلامت خانواده.

خانواده در اسلام، از جایگاه ارزشی ممتازی برخوردار است و برخلاف مکاتب «خانواده‌گریز» و «خانواده‌ستیز»، نظام تشریع اسلامی، «خانواده‌گرا»ست. بر اساس قاعده حریم حمی، مراقبت از خانواده را در دو گونه یا عرصه مراقبت‌های برون خانوادگی و درون خانوادگی تقسیم کرد. با بررسی آیات و روایات در حفظ مرزهای بیرونی وظایف مشترک زوجین؛ مانند رعایت حریم‌های دیداری،کلامی، ارتباط اجتماعی، جنسی و وظایف مختصّ به زن و شوهر؛ مانند حیا و عفاف، غیرت و دفاع از ناموس استخراج شد. هم چنین در مراقبت مرزهای درون خانوادگی مواردی؛ مانند حریم فیزیکی ،حریم عاطفی، حریم جنسی و حریم اقتصادی، تدوین شد.