حجت‎الاسلام والمسلمین زیبایی نژاد در ابتدای این نشست گفت: در سال های اخیر جلسات متعددی را با اساتید دغدغه مند و پژوهشی در حوزه علمیه خواهران برگزار کردیم ولی نکته جالب در اکثر مواضع آنها این بود که در حال حاضر یک ساختار زدگی به معنای بد وجود دارد و انگشت اشاره‌ها به سمت راس هرم است.

وی افزود: به این معنا برخی از مدیران سطح خود را از مسئولیت ضعف پژوهشی مبری می‌کنند؛ مدرسه باید فعال مایشاء در حوزه مدرسه‌ای باشد؛ مسایلی که در حوزه مدرسه قابل تمشیت نیز باید به مقیاس استان وارد شود و آنچه قابل تمشیت در این عرصه نیست نیز باید به سطح ملی برود.

وی اظهارکرد: یکی از سوالات این است که آیا ساختارها و روش‌ها روی تحقیقات موثر هستند یا خیر؟ هر قالب و سیستم و ساختاری، یک ظرفیتی دارد ولی وقتی ساختار را سطح‌بندی می کنیم تاثیرات خاص خود را انجام می دهد.

حجت‎الاسلام والمسلمین زیبایی نژاد اظهارکرد: معاونان آموزش و پژوهش و تهذیب ماموریت‎های خود را دارند؛ نباید نگاه سکولاری به آموزش در حوزه وجود داشته باشد یعنی اخلاق باید در همه امور حوزوی دخالت داشته باشد؛ کارهای حوزوی باید با نگاه های آموزشی و پژوهشی و اخلاقی تنظیم شود.

مدیر مرکز مطالعات و تحقیقات زن و خانواده حوزه علمیه بیان کرد: برای شکل‌گیری درست پژوهش، پژوهشگران باید بن مایه های قوی داشته باشند؛ در این زمینه باید زمینه های علمی را ایجاد کنیم؛ در این عرصه باید روی فقه تاکید کنیم.

وی افزود: نکته مهم این است که مشکل پژوهشگران ما در سال اول طلبگی است؛ یعنی فضای حاکم در مدارس، فضای استانداردی نیست؛ چگونه است که کسانی که حاضر نیستند که به مدرسه بروند جزو نخبگان علمی می شوند؛ به همین دلیل اگر طلاب قوی را در این چارچوب ها رام نکنیم موفقیت آنها را نیز تسریع خواهیم کرد.

حجت‎الاسلام والمسلمین زیبایی نژاد گفت: طلبه‎ای که در راه علم آموزی سختی نکشد به جایی نمی‎رسد؛ در عرصه کار برای طلاب نمی‎توان بخش‌بندی ساعتی کرد؛ مثل الگوهای توسعه بخش بندی کشور که با هم تناقض دارند و به همین دلیل به جایی نمی‎رسند؛ گفتمان پژوهش در نظام آموزشی باید جریان داشته باشد؛ راحت‌گیری های امروز پژوهش گریزی‌های فردا را حاصل می کند.

علاسوند، عضو هیئت علمی مرکز مطالعات و تحقیقات زن و خانواده

فریبا علاسوند در ادامه این نشست بیان کرد: معتقد هستم که از بین ارکان پژوهش، چهار رکن نیروی انسانی پژوهش، سیاست پژوهش، پشتیبانی پژوهش و کاربرد پژوهش مهمترین ارکان هستند که رکن اول و آخری مهمترین ارکان است.

وی گفت: نیروی انسانی پژوهشگر باید در یک فضای آزاد ذهنی قرار گیرد تا بتواند خلاقانه به کار بپردازد؛ همچنین پژوهشگران نیز باید همیشه نگاه نقادانه داشته باشند و سیستم ما نباید این خلاقیت ها را در نطفه خلفه کند.

وی اظهارکرد: وقتی از سیاست پژوهش سخن می‎گوییم باید نگاهی واقع‌بینانه در سیاستگذاری خود و دیگران داشته باشیم؛ وقتی پروسه سندنویسی در غرب را مطالعه می‌کنیم می‌بینیم که غربی‌ها در نقطه شروع، اعلامیه صادر می‎کنند سپس معاهده صادر می کنند و در آینده دیگر خبری از معاهده نیست بلکه برنامه های اقدام و عمل می‌دهند.

وی عنوان کرد: در حوزه پژوهش از مبانی شروع می شود و سپس روی اهداف و چشم‌اندازها کار می‌کنیم ولی این مساله باید به عمل ختم شود؛ وقتی امروز مصرف‌کننده علم غرب هستیم به این دلیل است که سیاست‌های پژوهشی در کشور ما دچار خلل است.

علاسوند اظهارکرد: وقتی از پشتبیانی پژوهش سخن می‌گوییم، از مسایلی چون استاد راهنما سخن می گوییم؛ تاسیس رشته نیازمند نیروی انسانی ماهر است که بتواند این رشته ها را به خوبی تحقیق و تدریس کند و اصل پشتیبانی پژوهشی، حضور نیروی انسانی قوی است.

وی اظهارکرد: در زمینه چگونگی رقابت پذیرکردن عرصه پژوهش در حوزه علمیه خواهران نیز باید دقت نظر داشته باشیم زیرا برخی از این رقابت‌های درون خانوادگی بیش از ایجاد حس رقابت، این فضا را تنگ‌تر می‎کند؛ تا زمانی که مقالات در داخل مجموعه سیال است و پژوهشگران مجموعه وارد هماوردی با نهادهای دیگر را نداشته باشند به جایی نمی‎رسیم.

حجت الاسلام والمسملین ربانی، مدیرکل پژوهش های عمومی حوزه علمیه خواهران

حجت‎الاسلام والمسلمین ربانی نیز در ادامه این نشست گفت: یکی از مسایل مهم مرتبط به ارزیابی‏‎های پژوهشی، آن است که در حوزه پژوهش جنیستی و مدارس، باید از شتابزدگی در پژوهش دوری کنیم؛ برخی اوقات نگاه ‏های ما نسبت به شاخص های ارزیابی پژوهشی شتابزده است.

وی افزود: کارهای ارزشمندی در حوزه علمیه خواهران تولید شده است که بسیاری از آنها افتخار آمیز است ولی گاهی اوقات نیز می‎توانیم سطح تحلیل را به حوزه مقایسه‎ای وارد کنیم که در این زمینه باید با در نظر گرفتن واقعیات‎های موجود این سطح بندی انجام شود.

مدیرکل پژوهش‎های عمومی حوزه علمیه خواهران بیان کرد: توجه به سازوکار و ادبیات پژوهشی بسیار مهم است؛ نکته دیگر آن است که در آموزش، تقریبا به حوزه های علمی و آموزش مبدل شده است؛ اخیرا تلاش‎هایی برای توسعه پژوهش انجام شده است؛ در فرایند آموزش کلیه فرایندها به شکل کامل تدوین شده است ولی در زمینه پژوهش همه عوامل پیش از موضوع بیشتر روی کاغذ آمده و در صحنه عمل پیاده نشده است.

وی گفت: به عنوان مثال در امر حجاب دستگاه‎های مخلتفی مسئولیت دارند ولی وقتی به شکل عملیاتی این احاله امور انجام نشده است آخرین حرکت بازهم توسط نیروی انتظامی انجام می شود درحالی که نهادهای بسیاری در این زمینه مسئولیت دارند.

وی افزود: در حال حاضر بار اصلی پژوهش روی دوش مسئولان سیاستگذار و مدیران پژوهشی و سپس روی طلاب است؛ وقتی کار پژوهشی به درستی انجام نمی‎شود، امروزه شاهد پژوهش ترسی هستیم زیرا این مساله باید از ابتدا فرهنگ‎سازی می‎شد و طلبه به یک توانایی که از سوی نهادها و بخش های مسئول صورت دست می‎یافت.

حجت‎الاسلام والمسلمین ربانی بیان کرد: از دیگر مسایل مهم در حوزه پژوهشی، ماموریت‎هایی است که در حوزه حل مسایل می توانیم انتظار داشته باشیم؛ وقتی نگاه مساله محوری را در نگاه کلان داشته باشیم می‎توانیم به جایابی مناسبی نسبت به پژوهش هایی که باید در مراکز مختلف از جمله حوزه علمیه خواهران انجام شود برسیم.

نظرات کارشناسان:

در ادامه این نشست علمی کارشناسان و مدیران پژوهشی حوزوی در عرصه حوزه علمیه خواهران به ارایه بحث پرداختند که گزارشی از مباحث آنها در ذیل می آید.

خانم مدمولی از معاونت پژوهش حوزه علمیه خواهران:

معاونت پژوهش حوزه علمیه خواهران، نزدیک به 10 سال، با کارویژه تخصصی به کار مشغول است ولی در بحث نیروی انسانی و کاربرد پژوهش فعالیت های ویژه ای را دنبال می کند.

در این زمینه فارغ از برنامه های مهارت آموزی، دغدغه جدی نیز در همه بخش ها وجود دارد که طلاب بتوانند پس از فارغ التحصیلی بتوانند فعالیت علمی را دنبال کنند؛ هدف اولیه ما ارتقای توان پژوهشی اساتید است زیرا اگر بتوانیم اساتید را یک گام به جلو ببریم، خود اساتید نیز می توانند به تربیت پژوهشگر اقدام کنند.

به همین مناسبت این برنامه توسعه پژوهشگری در سطح دو انجام شد تا طلاب بتوانند حداقل های پژوهشی را دریافت کنند و از منابع مطالعاتی بررسی همه جانبه داشته باشند.

تربیت محقق نیز از دیگر بحث های مهم این عرصه است؛ طراحی مباحث تربیت محقق از جمله برنامه‎های هماهنگ حوزه علمیه خواهران است؛ در حال حاضر 4 دوره آموزشی فعال در سطح 3 مشغول به فعالیت هستند.

در دو رشته گرایش و اخلاق و کلام برنامه‎های تنظیم می شود؛ اولین دوره این طرح در سال 95 طراحی شد و هدف پژوهشی نیز آن بود که طلاب پس از فراغت از تحصیل حتما یک پایان نامه و دو مقاله علمی پژوهشی را ارایه دهند؛ هدف از برگزاری این دوره تربیت پژوهشگر است.

در عرصه کلان پروژه نیز، طرحی داریم که پایان نامه های سطح 3 به شکل کاربردی پیش برود و آنها را کاربردی کنیم؛ هدف این است که در یک موضوع و با یک مدیر علمی و استاد راهنمای اصلی صحبت شود، ریزموضوعات طراحی شود و در اختیار طلاب سطح سه قرار دهیم و در نهایت یک مجموعه علمی را ایجاد کنیم و چندین پایان نامه مرتبط را تولید کنیم.

برنامه سطح چهار پژوهش محور نیز طراحی شده است و از سال آینده اجرایی می شود؛ هدف این برنامه آن است که یک سری واحدهای آموزشی به شکل پژوهشی بگذرانند؛ طراحی کار انجام شده است و حتی امکان دارد که در ترم آینده در فقه خانواده و... آغاز به کار شود.

برنامه ریزی های ما این است که 10 درصد طلاب به سمت پژوهش های تخصصی بروند و به همین دلیل انتظار نداریم که همه طلاب به سمت پژوهشگر شدن بروند.

رنجبر معاونت پژوهش حوزه علمیه استان:

زمانی که عرصه آموزش و پژوهش از هم منفک می شود، مشکلات نیز در عرصه پژوهش حاصل می شود؛ خروجی های نامطلوب حاصل فرایندی است که روی تفکیک این دو حوزه تاکید می کند.

نظام علمی باید افرادی را تربیت کند که در عرصه های مختلف و تخصصی صاحب نظر باشند و برای اینکار باید از لحظه ورود طلبه به حوزه، همه این الزامات را در کنار هم ببینیم؛ وقتی مدارس ما استاد ثابت نداشته باشند مطالبه ای نیز نمی توانیم از این اساتید داشته باشیم.

باید پژوهش را در بطن آموزش ببینیم؛ پژوهش محوری باید در ارزشیابی، تعیین سرفصل و تدریس خود نمایی کند؛ نمرات بالا نشان گر قدرت پژوهشی طلاب نیست زیرا وقتی آموزش، پژوهش محور نباشد معیار شاخصی برای داوری وجود نخواهد داشت.

اگر معیارهای دقیقی بر روند کار پژوهشی حاکم باشد دیگر خبری از نگاه های سلیقه ای در پژوهش پذیری و راهنمایی و نقد وداوری و ارزیابی پژوهش ها نخواهیم داشت.

اگر بتوانیم این مجموعه را در قالب یک نظام جامع ضروری پژوهشی استاد و طلبه و ساختار ببنیم به یک نگاه جامع و قوی در بدنه حوزه علمیه خواهران خواهیم رسید.

پورحمزه معاون پژوهش حوزه علمیه استان تهران:

در زمینه راهبردهای کلانی که در بحث نیرو سازی و نهادسازی و گفتمان سازی و الگو سازی بیشتر باید روی مساله نیروسازی تکیه کنیم.

در نیرو سازی چند لایه وجود دارد که مرحله اول، لایه عمومی طلاب است که در این عرصه 7 گام وجود دارد؛ در این عرصه یک سری کارگاه ها نیز برگزار می شود تا ذهن طلاب به سمت پژوهش سوق داده شود.

مهمترین خلا، مرتبط به سیستم آموزشی واساتیدی است که دروس متداول حوزه را تدریس می کنند ولی چون در مسیر طلبگی در فضای حرفه ای پژوهش نبوده اند، نمی توانند ذهن سازماندهی شده در حین تدریس را به سمت پژوهش سوق دهند؛ وقتی استاد دغدغه تکمیل روند آموزش را دارد ترجیح می دهد که درس خود را بر اساس سرفصل ها به اتمام برسد و شاید دیگر فرصتی برای کارهای پژوهش نباشد.

سوای سیستم و اساتید، مسئولان و متولیان امر پژوهش نیز دارای اهمیت بسیاری در توسعه امر پژوهش هستند؛ مسئولان نیز باید نگاه قوی و جامع  کاملی در زمینه پژوهش داشته باشند تا مراتب به شکل دقیق ترتیب اثر دهد.

در زمینه پایان نامه تلاش می کنیم که روی کیفیت و محتوا کار کنیم؛ در این زمینه یک دوره پایان نامه ها و کمیسیون پایان نامه ها را برگزار کردیم؛ در این عرصه تلاش کردیم که زیرساخت ها به نحوی به پیش برود که این واگذاری به مدارس انجام شود.

حوزه علمیه تهران تلاش وافری دارد که طلاب پیش از پژوهش فهم درستی نسبت به پژوهش داشته باشند وپس از پژوهش نیز طلاب را رها نمی کند و به همین در سالهای اخیر موفقیت های ارزشمندی دارد؛ بیش از 4هزار تحقیق پایانی و 500 پایان نامه در حوزه علمیه تهران دفاع شده است.

عنوان موضوعات کاملا مشخص است و به همین دلیل است که می توانیم با رصد این موضوعات به شکل کاملی با نگاه این حوزه به کاربردی کردن موضوعات آشنا شویم.

اگر تعریف درستی از پژوهش داشته باشیم می توانیم راه را به درستی پیگیری کنیم؛ چهار سال پیش طرحی به عنوان آسیب شناسی مباحثی که در حوزه فرهنگی ویژه بانوان وجود دارد را در سطح استان تهران بررسی کردیم ولی در پایان توضیحات کارشناسان را نیز جویا شدیم و در نهایت به نتایج جدید رسیدیم.

اینکه اجبارا یک واحد را به عنوان تحقیق پایانی تعیین کنیم یک بحث است ولی اینکه طلبه را به شکل هدفمند تربیت کنیم و آنها را با شرایط خود و فعالیت های آتی اش آشنا کنیم قطعا نتیجه بهتری خواهیم گرفت.

نباید طلاب را به عنوان مصرف کننده علم تربیت کنیم؛ باید به این نتیجه برسیم که هدف از پژوهش حل راهکارهای جامعه است یا مملو کردن انبوهی از اطلاعات است؟ بحث نقادی و ذهن نقادی و تحلیل گر باید از ابتدای طلبگی آموزش داده شود؛ باید قدرت نقد طلاب را از همان ابتدای تحصیل ارتقا دهیم.

بخشی از ورود طلاب در این عرصه ذوقی است ولی مدیران مدارس باید ذوق های طلبگی را به خوبی استخراج کنند و آنها را در این مسیر تربیت کنیم.

حجت الاسلام والمسلمین دهقان:

پایه اصلی توسعه حوزه های علمیه، استاد محور است و اگر اساتید قوی به استان ها نروند نمی توانیم انتظار رشد قوی طلاب را در این بخش ها داشته باشیم.

فهم طلاب از پژوهش باید به شکل یک مساله مهم باشد نه یک عنصر تزیینی؛ برخی از طلاب پژوهش را عناصری دست و پاگیر و عامل اتلاف وقت می دانند.

باید به این فهم مشترک برسیم که پژوهش دارای شاخص های قوی و متقنی است که نباید آن را به گردآوری مباحث و کتب، یکسان انگاشت؛ پژوهشگر نیازمند حرکت در مرز علم و مطالعات عمیق است که قطعا هم نباید انتظار داشت که همه طلاب در این عرصه گام بردارند؛ حتی در سطح سه نیز نباید انتظار پژوهش را داشته باشیم.

برخی اوقات فهم از پژوهش در همه مراکز یکسان نیست و برخی از مدیران بخش ها نگاه دقیقی به بحث پژوهش ندارند؛ همین مساله باعث عدم فهم مشترک از پژوهش شده است.

طلاب ما برای طلبه شدن صرفا نگاه علمی و پژوهشی ندارند و برخی از آنها به دنبال کمالات اخلاقی و تربیتی و تبلیغی هستند؛ حوزه تنها یک نهاد علمی نیست و این کارکردها را نیز پذیرفته است ولی ما می خواهیم که ایدآل های پژوهشی را برای همه طلاب در نظر بگیریم.

اگر پذیرفتیم که پذیرش به معنی تولید علم است تنها این مساله را باید از طلاب سطح 4بخواهیم؛ در جلسه دفاع پایان نامه هایی را می بینیم که قطعا فرد مذکور نباید نمره قبولی را بگیرد ولی بر اساس یک قاعده عرفی این افراد راقبول می کنیم درحالی که شاخص سنجش تحصیل آنها را نباید پژوهش بدانیم؛ باید شاخصه های متناسب آنها را بگیریم و پژوهش را نیز بر اساس این شاخص های تطبیقی ارایه کنیم.

اگر معتقدیم که عقلانیت تاسیس و گسترش و مجلات علمی پژوهشی برگزار کردن و همایش برگزار کردن دچار مشکلاتی است و می خواهیم این روند را اصلاح کنیم باید اصرار کنیم که شاخص ها را در مراکز اصلی به درستی بچینیم؛ اگر مجلات علمی پژوهشی در مراکز ایجاد می شود باید با استانداردها و شاخص های قوی در نظر گرفته شود.

نباید از طلبه سطح 4 انتظار نظریه پردازی داشته باشیم؛ شاخص ها و انتظاراتی که باید از طلاب داشته باشیم باید به شکل سیستمی باشد و نگاه نیز باید کاملا دقیق باشد.

حجت الاسلام آیینه چی:

نهادهای پژوهشی که در درون سازمان حضور دارند یا نهادهای پژوهشی که به شکل مستقل فعالیت می کنند، در دورن حوزه وجود دارد.

پژوهش، امری فرایندی است و آن را نیز باید فرایندی ببینیم؛ در این بین یک حلقه مفقوده وجود دارد؛ یعنی آموزش ما یکسان است ولی خروجی های متعدد از آن متوقع هستیم؛ در این زمینه پیشنهاداتی را نیز می توانیم ارایه دهیم.

آموزش را به سه سطح تقسیم کرده ایم؛ برخی از افراد برای استاد شدن آموزش می بینند و برخی برای کاربردی کردن مباحث و برخی نیز برای پژوهشگر شدن آموزش می بینند.

باید به مسئول آموزش و پژوهش شاخص ها، ابزارها و ملاک هایی را بدهیم که طلاب را با شاخص هایی که به او داده می شود توان سنجی طلاب رصد کند؛ در این زمینه باید بسته های مختلفی از سرفصل ها و روش ها داشته باشیم.

از دیگر سوی سنجش ها نیز باید در دو سطح انجام شود؛ برخی از اساتید نیز باید سطح بندی شوند؛ این سطح بندی نیز باید با روش های دقیق سنجشی تقسیم بندی می شوند؛ اگر می خواهیم طلبه پژوهشگری تربیت کنیم که در مرزهای دانش حرکت کند باید او را به اساتیدی مرتبط کنیم که خود او در مرزهای دانش حرکت می کند.

اصل وجود نهادهای پژوهشی لازم است ولی چون بسته های عملیاتی و طرح های دقیق نداریم با مشکلات دیگر مواجه می شویم؛ باید طرح های دقیق و عملیاتی در این حوزه داشته باشیم.

صابری، مدیر مرکز تربیت مدرس :

هدف حوزه، تربیت طلبه است ولی اگر بدانیم که یک طلبه را طلبه تربیت کنیم، قطعا از همان ابتدا یاد می گیرد که به درستی ببیند و به درستی نقد کند؛ در سطح دو باید قرائت صحیح را بیاموزد و در سطوح دیگر، این نظرات را نقد کند.

فردی که به تازگی در حوزه وارد می شود باید مباحث دقیق و علمی را به آنها بیاموزیم و از سردرگمی آن جلوگیری کنیم؛ در زمینه تربیت طلاب، از پراکنده آموزی آنها جلوگیری کنیم.

حوزه علمیه خواهران در سراسر کشور توسعه یافته است ولی در مقام ارزیابی باید معیارها را به شکل دقیق و تخصصی ارزیابی کند تا در آینده پژوهش های استانداردی را نیز شاهد باشیم؛ جایگاه حوزه علمیه خواهران باید در نفس سیاست گذاری ها و اجرا کاملا مشخص باشد و ماموریت های آن با توجه به شرایط تنظیم شود و امکانات آن را نیز اعطا کند.

قاضی نیا قائم مقام پژوهشی موسسه معصومیه:

مدارس ما در سطح کشور متعدد است و به همین دلیل باید سیاست های مجزایی برای آنها داشت؛ نمی توان یک آیین نامه را برای مراکز پژوهشی که 30 سال فعالیت دارند و یک مجموعه دیگر که به تازگی با اساتید تازه کار فعالیت می کند ارایه کرد.

آموزش و پژوهش و بخش فرهنگی مجزای از هم نیستند؛ اگر استاد و مدیر مدارس پژوهشگر باشند قطعا بسیاری از امور را به خودی خود سامان خواهند داد؛ پژوهش را نباید جدای از آموزش بدانیم.